Deze vragen staan centraal tijdens de tweede inhoudelijke bijeenkomst van onze Denktank Mentale Vooruitgang, gehouden op vrijdag 28 februari 2020. We zijn voor deze denksessie te gast op een toepasselijke locatie: ‘Indekerngezond’, een centrum voor positieve gezondheid in de Utrechtse wijk Leidsche Rijn. In een fraai ingericht, splinternieuw gebouw biedt Indekerngezond buurtbewoners de gelegenheid elkaar te ontmoeten en aandacht te geven aan hun sociale, fysieke en mentale welzijn. ‘Betekenisvol leven’, ‘meedoen’ en ‘de regie in eigen hand’, zijn hier de uitgangspunten.
Het is goed dat initiatieven als Indekerngezond bestaan. Want, al zijn we in immateriële zin rijker dan ooit, mentaal gaat het ons minder goed. Angst, depressie, combinatie-druk, burn-out, ziekteverzuim, eenzaamheid, zijn tekenen van onze tijd.. Grote groepen Nederlanders (een kwart van de mensen met een laag inkomen) rapporteren een dalend mentaal welbevinden. Psychiaters, psychologen en coaches draaien overuren, in de weet dat zij niet de oplossing kunnen bieden voor de stroom aan mentale problemen. Wat kunnen we hieraan doen?
Denktank Mentale Vooruitgang
Om deze vraag te beantwoorden hebben bestuurder Joep Verbugt van zorginstelling GGzE en ikzelf met De Argumentenfabriek het initiatief genomen tot het bijeenbrengen van de ‘Denktank Mentale Vooruitgang.’ In deze Denktank streven we met een groep gemotiveerde en deskundige mensen naar een land waarin meer mensen mentaal kunnen floreren. We willen af van het idee dat mentaal floreren een individuele aangelegenheid zou zijn. Onze samenleving is nu mentaal uitputtend en ziekmakend. En met de denktank zoeken we wegen die leiden tot herstel en tot bloei.
Bij deze zoektocht willen we ons richten op ‘het mentale’, oftewel, het niet-materiële. Bovendien willen we niet alleen nadenken over de persoonlijke mentale kracht of zwakte, maar nadrukkelijk ook over de mentale kracht en zwakheden op het relationele, collectieve en maatschappelijke niveau.
Mens ben je immers nooit alleen. Mens zijn is altijd ‘in een cultuur’ zijn. Ieder van ons wordt gevormd door niet-materiële, mentale zaken zoals gedragspatronen, rituelen, tradities, idealen, waarden en (sub)culturen. Helder is dat dit geen persoonlijke eigenschappen zijn, maar kenmerken van sociale structuren, van gezinnen, van organisaties, van gemeenschappen én van de samenleving als geheel. We beseffen ons dat de werkelijke mentale kracht van de mensheid niet alleen is gelegen in de individuen (enkele uitzonderingen daargelaten) maar juist in de mentale kracht van deze sociale structuren.
Hierover denken is nog zoeken. Filosofie, sociale psychologie, economie en sociologie hebben voor zover wij weten nog geen consistent conceptueel kader weten te ontwikkelen om helder na te kunnen denken over maatschappelijke mentale vooruitgang en over de mentale kracht van sociale structuren.
Dat is erg. Vooral omdat politici en beleidsmakers mede hierdoor nu nog onvoldoende kunnen aanduiden welke mentale principes en doelen ze zouden moeten incorporeren in hun pogingen de samenleving in te richten. De economische, technologische en politieke doelen en criteria zijn doorgaans zonneklaar, hoe het mentaal moet of wat de eventuele mentale kosten en baten van een maatregel zijn, is niet duidelijk. Met als gevolg dat ‘het mentale’, doorgaans onbedoeld, het kind van de rekening is.
Mentale kracht: een definitie
Het is ook best lastig voor onze denktank. Want denken over dit onderwerp is door het ontbreken van bruikbare conceptuele kaders een ware ontdekkingsreis.
Tijdens de eerste denksessie (zie vorig artikel) hebben we tijd besteed aan afbakening en omschrijving van wat mentale kracht is. Doel hierbij was mentale kracht niet alleen op persoonlijk niveau maar vooral ook op maatschappelijk niveau te beschrijven. We kwamen erop uit dat denken in twee niveaus (persoonlijk en maatschappelijk) onvoldoende recht doet aan de – belangrijke – mentale kracht van de kleinere gemeenschappen, denk aan gezin, de buurt, de sportvereniging, of de organisatie waarin iemand werkt.
We hebben hierom tijdens de eerste denksessie afgesproken de mentale kracht te beschrijven op vier sociale niveaus: Maatschappelijk, Organisatorisch, Relationeel en Persoonlijk (zie afbeelding 1).
Maar wat moeten we ons nu concreet voorstellen bij deze ‘krachten’. Wat is er sterk als de relationele kracht van een gezin groot is? Wat als de organisatorische kracht van een bedrijf groot is? En waaruit bestaat de mentale kracht van een samenleving?
Figuur 1: de sociale niveaus van mentale kracht
Maatschappelijke, organisatorische en relationele mentale kracht
Als het om persoonlijke mentale kracht gaat, zijn er veel beschrijvende literatuur en dito modellen te vinden. Persoonlijke mentale kracht is een samengesteld begrip, opgebouwd uit andere samengestelde begrippen. Tijdens de eerste bijeenkomst van de denktank hebben we daarin vijf belangrijke elementen geïdentificeerd die in veel modellen terugkomen:
- persoonlijkheid; oftewel persoonlijke eigenschappen en karaktertrekken;
- overtuiging; oftewel wereldbeeld, waarden, zingevende verhalen, geloof;
- denkvermogen; cognitieve vermogens, zoals intelligentie;
- doenvermogen; niet-cognitieve vermogens, zoals motivatie en doorzettingsvermogen;
- emotie; emotionele vermogens, zoals emotiedifferentiatie;
Deze beschrijving van persoonlijke mentale kracht is, hoe abstract ook, nog niet één op één te vertalen naar mentale kracht op de andere sociale niveaus. De ‘persoonlijkheid’ van een gezin, daar kunnen we ons niet zoveel bij voorstellen, net zo min als bij ‘het denkvermogen’ van een groep, afgezien van de denkkracht van personen in zo’n groep. En dat is niet wat we bedoelen.
De ijsberg van McClelland
Om de mentale kracht van gezinnen, collectieven en samenleving te beschrijven, hadden we een nog abstracter model nodig. Daarbij herinnerde een van de deelnemers zich het ‘ijsberg-model’ van Harvard-psycholoog David McClelland. McClelland heeft vooral furore gemaakt met zijn onderzoek naar de menselijke motivatie (Need-theory) en is één van de meest geciteerde psychologen van de twintigste eeuw.
Het ijsbergmodel is hulpmiddel om na te denken over wat de drijfveren zijn van menselijke gedrag. McClelland stelt als het ware de centrale vraag: ‘Welke menselijke eigenschappen zijn van belang bij het begrijpen van menselijk gedrag?’. McClelland komt dan met een indeling van menselijk gedrag (wat je doet) van overtuigingen en cultuur (wat je denkt) en van emoties en motivatie (wat je wilt). Alleen het bovenste puntje van de ijsberg, het gedrag, is zichtbaar. De rest ligt ‘onder water’.
De ijsberg van McClelland ziet er grofweg uit als volgt:
Figuur 2: de ijsberg van McClelland
Voordeel van deze abstracte indeling is dat dit vier categorieën met structurele kenmerken zijn die niet alleen bij persoonlijke mentale kracht horen, maar die we ook kunnen beschrijven voor gezinnen, organisaties en zelfs voor de samenleving als geheel.
Maatschappelijke mentale kracht bestaat dan dus uit de gedragspatronen, overtuigingen, cultuur en emoties in een samenleving. Denk bijvoorbeeld aan de publieke rituelen waarover een samenleving beschikt, aan de verhalen die een samenleving binden, aan heldere omgangsvormen in het publieke domein, of aan het vermogen om collectief met tegenslag om te gaan en publiekelijk emoties te kunnen beleven, zoals bijvoorbeeld bij nationale rouw.
Organisatorische mentale kracht bestaat uit de gedragspatronen, overtuigingen, cultuur en emoties in organisaties. Denk aan gezonde procedures voor zelfreflectie en zelfcorrectie (checks and balances). Aan heldere strategische doelstellingen. Aan een krachtige, open en transparante organisatiecultuur. Of aan het vermogen om op een goede manier ruimte en steun te geven aan de intrinsieke motivatie van mensen in de organisatie.
Relationele mentale kracht bestaat dan uit de gedragspatronen, overtuigingen, cultuur en emoties in gezinnen. Ook hier zijn makkelijk talloze voorbeelden te geven. De mentale kracht van een gezin bestaat bijvoorbeeld uit de interactiepatronen die gezinsleden onderling hebben ontwikkeld. Of het wereldbeeld dat ze delen. De onderlinge betrokkenheid, of de emotionele patronen die nodig zijn om harmonisch en liefdevol met elkaar om te gaan en rust te creëren.
Het ijsbergmodel geeft structuur bij het denken over waar de mentale kracht van sociale verbanden uit bestaat. Wat is het spul waar mentale kracht van is gemaakt? Die vraag kunnen we als denktank nu beantwoorden. Dat spul is dus ‘immaterieel spul’. Het behoort tot wat de Israëlische filosoof Yuval Harari ‘de imaginaire orde’ noemt. Deze orde is volgens Harari een essentieel onderdeel van de menselijk evolutie. Het is de imaginaire orde die mensen in staat stelt effectief samen te werken. Het is de imaginaire orde die de niet-materiële, mentale, kracht vormt van een beschaving. En in dit imaginaire, mentale spul kunnen we nu dus gedragsmatige, ideële, culturele en emotionele structuren en patronen onderscheiden.
Mentaal droombeeld
Nu we weten wat we bedoelen met de mentale kracht van een samenleving, kunnen we gaan nadenken over het vergroten van deze kracht, oftewel, over ‘mentale vooruitgang’.
Doelenladder
Maar hoe formuleer je nou zo’n droombeeld? Het hoofddoel hebben we al: mentale vooruitgang, oftewel dat meer mensen mentaal floreren. Wat is er voor nodig om dat doel te bereiken? Welke subdoelen kunnen we bedenken? Voor het beantwoorden van dergelijke vragen is het handig om te werken met specifiek daarvoor ontworpen denkgereedschap: De Doelenladder.
Figuur 3: de Doelenladder
Mentale Schijf van Vijf
Een tweede, inhoudelijk richtinggevend model dat we ook bij het denkwerk over het droombeeld hebben gebruikt is de ‘Mentale Schijf van Vijf’ (zie Figuur 7). Dit model visualiseert (analoog aan de bekende Schijf van Vijf van het Voedingscentrum) waarop je als mens op kunt letten om je eigen mentale kracht op peil te houden of te vergroten. De vijf aandachtsgebieden hebben we overgenomen uit het PERMA-model van Martin Seligman.
Figuur 4: Mentale Schijf van Vijf
Wat nu natuurlijk direct opvalt is dat de vijf aandachtsgebieden van de Mentale Schijf van Vijf grotendeels overeenkomen met de vier lagen uit het ijsbergmodel. Prestaties hebben betrekking op gedragspatronen. Betekenis op overtuigingen, Betrokkenheid op cultuur en Emoties op emoties. Alleen het aandachtsgebied van de Relaties komt niet terug. Begrijpelijk, want die relaties zitten al ingebakken in (en bestaan uit) de vier sociale niveaus waarop we mentale kracht beschrijven. De dingen waar we volgens Seligman op moeten letten als we onze mentale kracht willen vergroten, zijn dus dezelfde zaken als waar mentale kracht uit bestaat. Het draait om gedragspatronen, overtuigingen, cultuur, emotie en relaties.
Hoe kan nu een mentaal droombeeld eruit zien? We zijn in de denksessie begonnen met het maatschappelijke niveau. Mentale kracht bestaat op dat sociale niveau uit publieke gedragspatronen, overtuigingen, cultuur en emotionele patronen. Als denktank hebben we dus subdoelen geformuleerd voor het vergroten van de mentale kracht op maatschappelijk niveau.
La Plaza Mayor
Hiernaast hebben we ook nog meer in den brede nagedacht over hoe ‘het droombeeld’ eruit zou kunnen zien. Een beeld dat daarbij opkwam, was een levendig stadsplein, zoals bijvoorbeeld La Plaza Mayor in het Spaanse Salamanca.
Foto: La Plaza Mayor, Salamanca (Bron: Wikimedia Commons)
Deze mooie plek staat dan symbool voor een samenleving waarin mensen ruimte, tijd en aandacht hebben en maken voor elkaar. Waarin vele vrijblijvende mogelijkheden bestaan elkaar te ontmoeten en op een betekenisvolle manier samen te zijn. Een samenleving met sterke sociale verbanden, een optimistische energieke cultuur en een rustige tijdsbeleving. Een samenleving waarin diversiteit harmonisch samengaat.
Het mentale droombeeld gaat niet alleen over gezelligheid en gezamenlijkheid. Het is, Harari indachtig, ook een imaginair, ideëel, beeld. Het is een samenleving waarin we allemaal ook en vooral onszelf beter kennen, een helder idee hebben van wat we wel en niet belangrijk vinden, beter met emoties kunnen omgaan en met de diversiteit aan perspectieven. Een samenleving waarin net zoveel aandacht is voor mentaal welzijn als voor fysieke fitheid.
Een gemeenschap ook waarin niemand zich hoeft te schamen. Een samenleving met vele ‘noodingangen’, voor mensen met wie het even niet zo lekker gaat of die tijdelijk buiten de boot vallen. Een samenleving waarin mensen een sociaal, betekenisvol en bloeiend bestaan kunnen leiden.
Maatschappelijke normvorming
De beschrijving van het droombeeld gaan we nog nader uitwerken. En we gaan nog nadenken over hoe mentale kracht eruit ziet op organisatorisch niveau en op het relationele niveau van de kleine kring.
Vervolgens willen we dan op basis van dit droombeeld een concretiseringsslag maken. Welke concrete beleidssuggesties horen bij dit droombeeld? Hoe is deze enorme lijst met maatschappelijke doelen te realiseren? Is het niet tijd voor een ‘Mentaal Voedingscentrum’? Hoe kunnen preventieprogramma’s eruit zien, bijvoorbeeld aan de hand van de Mentale Schijf van Vijf? Kunnen we de diverse vormen van mentale gymles op scholen niet wat breder, serieuzer en genereuzer neerzetten? En hoe creëren we bij bedrijven, instellingen, beleidsmakers en politici serieuze aandacht voor het mentale klimaat in onze samenleving?
De eerste stappen zijn gezet. We hebben daarbij duidelijk het politiek gevoelige domein van de ‘maatschappelijke normvorming’ betreden, zo hebben we met de denktank geconstateerd. We vinden dit geen probleem. Uitgangspunt is voor ons, dat als we hier niet over nadenken, de maatschappelijke normen toch ook wel worden gevormd, maar dan door andere krachten. Spannend is het wel. We kijken uit naar de volgende bijeenkomst van de denktank.
Wat is de achtergrond van dit artikel?
Dit discussiestuk is het derde in een reeks artikelen die we publiceren over het denkwerk dat we doen met onze Denktank Mentale Vooruitgang. De artikelen zijn conceptversies. We zijn nadrukkelijk op zoek naar bruikbare verbeteringen, aanvullingen en suggesties.
De Denktank wordt nu gevormd door een groep intrinsiek gemotiveerde deskundigen en bestuurders van onder meer UMCU, SCP, Zilveren Kruis, AON, Lister, TNO, SGF, GGZ Nederland, Erasmus Universiteit, Maatschappelijke Alliantie, Humanistisch Verbond, CZ en Triodos. Diverse partijen hebben intussen aangegeven ook mee te willen doen of als ambassadeur te willen optreden, zoals Philips, ING, Rabobank en PSV. De Denktank is een initiatief van GGzE en De Argumentenfabriek.
Het eerste stuk kun je hier teruglezen: Hoe vergroten we de mentale weerbaarheid?
Het tweede stuk kun je hier teruglezen: Wat gaat er vooruit als we mentaal vooruitgaan?
Meer weten?
Op de hoogte blijven? Vragen? Suggesties? Laat het Kees Kraaijeveld of Joep Verbugt weten.
