Helder denken over waarden in Zaanstad

De invoering van de Omgevingswet per 1 januari 2021 vormde de aanleiding voor de sessie in Zaanstad. Yolanda van Baak, projectleider voor de Omgevingsverordening binnen het programma Omgevingswet, licht toe: “Zaanstad wil al ruim voor de invoeringsdatum gaan werken volgens de uitgangspunten en doelen van de wet. Denk aan minder en overzichtelijker regels en meer ruimte voor initiatieven van inwoners en bedrijven.” Dit vertaalt zich in Zaanstad onder andere in de ambitie om de nieuwe gemeenteraad al in 2018 één integrale Omgevingsverordening te laten vaststellen. Hierin zullen maar liefst zeventien bestaande verordeningen opgaan. “Dat is makkelijker gezegd dan gedaan.”, zegt Van Baak. “We willen namelijk geen nietje door die stapel verordeningen slaan. We willen toe naar minder en overzichtelijker regels die ook ruimte bieden voor een goede afweging in specifieke gevallen. En we willen natuurlijk ook onze gemeenteraad in staat stellen via een verordening te blijven regelen wat zij echt belangrijk vinden. Hoe combineer je al die wensen? Een collega wees ons op de waardenanalyses van De Argumentenfabriek. Dat bleek een goede zet.”

Wat zijn waarden eigenlijk? Dries Bartelink, Chef Gemeenten bij De Argumentenfabriek, licht toe. “Waarden zijn woorden voor wat mensen wensen. Het zijn diepgewortelde overtuigingen die richting geven aan hoe mensen vinden dat het moet of hoort. Denk aan woorden als zelfbeschikking, saamhorigheid, verantwoordelijkheid en doelmatigheid. Ze gaan over doelen én gedragingen, overstijgen specifieke situaties en bepalen onze voorkeuren en keuzes.” Deze kenmerken maken waarden bij uitstek geschikt als politiek kompas. Door middel van waarden kunnen volksvertegenwoordigers verwoorden en richting geven aan wat zij wensen voor hun gemeente en tegelijkertijd ruimte laten aan uitvoerders om binnen dat waardenkader afwegingen te maken. Bijvoorbeeld over hoe de gemeente mensen in de bijstand zou moeten benaderen, hoe om te gaan met lokale lasten of  …. welke regels de gemeente wel en niet moet stellen over de leefomgeving.

“Binnen het programma is er enthousiasme om te experimenteren met een waardengeoriënteerde aanpak van het project Omgevingsverordening”, vertelt Helen Bouwmeester, procesmanager Verordeningen Omgevingswet van de gemeente Zaanstad. “Maar de gemeenteraad moet natuurlijk ook openstaan voor zo’n innovatieve aanpak. Om hiervoor de animo te peilen organiseerden we met De Argumentenfabriek de werksessie.” In de werksessie liet De Argumentenfabriek de aanwezige raadsleden ontdekken welke onderliggende waarden zijzelf belangrijk vinden en hoe je achter waarden van anderen komt. Bartelink: “Mensen zijn het niet gewend om wat ze belangrijk vinden expliciet te herleiden tot hun ‘waarden’, daar hebben ze hulp bij nodig. Waarden komen bij mensen aan de oppervlakte door hen irritant vaak de vraag ‘Hoezo?’ te stellen.”. In de sessie gebruikte De Argumentenfabriek hiervoor onder meer deze Argumentenkaart over gaswinning in Groningen. “Als je stevig blijft doorvragen waarom iemand een bepaald argument belangrijk vindt, kom je uit bij vragen als “Waarom vind jij het belangrijk dat Groningers onbezorgd kunnen leven in het gaswinningsgebied?” of “Waarom is het voor jou erg als de mensheid zichzelf zou vernietigen als gevolg van klimaatverandering?”. In de antwoorden die mensen op dergelijke vragen geven liggen waarden verstopt. Het is de kunst die woorden te ‘vangen’, te vertalen naar waarden en deze vervolgens te ordenen. De Argumentenfabriek gebruikt hiervoor een model met negen waardenclusters (zie afbeelding 1), mede gebaseerd op de inzichten van de Amerikaanse sociaal-psycholoog Jonathan Haidt.

Afbeelding 1: Voorbeeld van het waardenmodel van De Argumentenfabriek.
Dit voorbeeld gaat over de waarden die een rol spelen bij de keuze voor afvalsystemen. Deze waardenanalyse die in opdracht van de gemeenten Amsterdam en Rotterdam is gemaakt is in zijn geheel te downloaden via www.argumentenfabriek.nl

Tijdens de werksessie pasten de deelnemers het model met de waardenclusters vervolgens toe op een fictieve Zaanse casus en gebruikte het ook om informeel te reflecteren op bestaande en toekomstige regels in de leefomgeving.

Na twee uur hard werken gingen de raadsleden tevreden naar huis. Uit de reacties (zie afbeelding 2) bleek dat ze waarde zien in het analyseren en expliciteren van waarden, ook bij het denken over de Omgevingswet.

Afbeelding 2: Reacties van een aantal Zaanse raadsleden

Projectleider Yolanda van Baak kijkt tevreden terug op de sessie. “Ons doel was om onze raadsleden op een verfrissende manier kennis te laten maken met waardenanalyses en te peilen of deze methodiek hen kan helpen bij het stellen van kaders voor de leefomgeving. Dat is gelukt. Het is leuk te ervaren dat de aanwezige raadsleden enthousiast zijn over het denken in waarden. Dit vormt een goed beginpunt om samen met de stad en de raad te ontdekken wat mensen écht belangrijk vinden in de leefomgeving en wat we daarvoor wel en niet gaan regelen in één Omgevingsverordening”.

Meer weten?

Over de Zaanse aanpak van de Omgevingsverordening: Helen Bouwmeester, procesmanager Verordeningen Omgevingswet gemeente Zaanstad (h.bouwmeester@zaanstad.nl); https://omgevingswet.zaanstad.nl/

Over waardenanalyses en denktrainingen over waarden: Dries Bartelink, Chef Openbaar Bestuur.